Yakın zamanda Sayın Yrd. Doç. Dr. Alev Girli’nin anlatımıyla İstanbul’da düzenlenen Otizm Spektrum Bozukluğunda Zihin Kuramı eğitimine katıldım. Kendisine bu eğitime gelip bilgilerini bizlerle paylaştığı için teşekkür ederek başlamak istiyorum. Zihin Kuramı hakkında öğrendiklerimin kısa bir özetini buradan paylaşacağım. Daha detaylı bilgi için yazının sonundaki kaynaklar kısmına göz atabilirsiniz.

ZİHİN KURAMI NEDİR?

“Zihin kuramı” başkalarının zihinsel durumlarından (düşünceler, inançlar, istekler ve niyetler vb) anlam çıkarma, bu bilgiyi onların ne söyleyeceklerini yorumlamada kullanabilme, nasıl davranacaklarını sezebilme ve bir sonra ne yapacaklarını tahmin edebilme becerisi olarak tanımlanır (Howlin, Baron-Cohen, Hadwin, 2016).

Normal gelişim gösteren çocuklar yaklaşık 18. ayda ‘istemek, sevmek’ gibi akli durum belirten sözcükleri kullanmaya ve istekleri hakkında konuşmaya başlamaktadırlar. İçsel durumların erken dönemde anlaşılmasının, akli durumların anlaşılmasını da sağladığı düşünülmektedir. Bu nedenle istekler ve duygularla ilgili akıl yürütmek, diğerlerinin akli durumlarını anlamak için destekleyici bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda zihin kuramı istekler ve duyguları anlamaktan, inançları anlamaya doğru bir gelişme göstermektedir (Wellman, Philips ve Rodriguez, 2000). Normal gelişim gösteren bireylerde zihin okumanın gelişimi bebeklikten itibaren ortaya çıkmakta ve yıllar ile birlikte ilerlemektedir (Hale ve Tager-Flusberg, 2005).

NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÇOCUKLARDA ZİHİN KURAMI

8-12 AY: Çocuğun gülümseme, dil çıkarma, şaşırma gibi ifadeleri kullanabilmesi.

12 AY: Çocuğun, gördüğü bir nesneyi yetişkine göstermesi veya önce bir nesneye sonra bir yetişkine bakması

12-15 AY:Çocuğun, yeni bir oyuncağa vereceği tepki için annesinin yüzündeki ipuçlarını kullanması

9 -18 AY:  -mış gibi yapma, ör. muzu telefon gibi kullanma

18 – 30 AY:  Sevmek, bilmek gibi akli durum sözcüklerini kullanma

24 AY: Birinci düzey (basit) görsel perspektif alma “diğer bir kişinin neyi görebileceğini çıkarsama becerisidir”. Bu beceri 2 yaştan itibaren gelişmeye başlar.

24 AY: “Görme bilmeye neden olur” prensibini anlamaya başlar. Örneğin; 3 yaşına gelen çocuklar, kabın içine bakanla sadece dokunan iki kişiden hangisinin kabın içinde ne olduğunu bilebileceğini kolaylıkla gösterebilirler.

36 AY: İkinci düzey görsel perspektif alma nesnelerin diğer kişiye nasıl göründüğü hakkında çıkarsama yapabilme becerisidir. Bu becerinin gelişmesi biraz daha zaman almaktadır. (karşılıklı otururken çocuğa dönük resmi diğer kişinin ters gördüğünü anlama)

3 YAŞ: Gerçekle düşünce arasında bağlantı kurma, yani düşünce ve gerçekten yapılan arasındaki farkı ayırabilme; fiziksel ve zihinsel durumların farklı olduğunu anlama gelişir.

3 YAŞ: Bilerek ya da bilmeden davranışlar arasındaki farkı ayırt etme niyetli/amaçlı ya da istemeden/kazara olarak yapılan davranışların aynı sonuçlanabileceğini fark edebilme gelişir.

3 YAŞ: Birlikte durumların duyguları nasıl etkileyebileceklerini öngörebilme ve 4 yaşla birlikte de bir kimsenin nasıl hissedeceğini öngörürken isteklerini ve inançlarını göz önünde bulundurabilme becerileri gelişmektedir.

(Bu yazıda sadece ilk 3 yaş gelişimi verilmiştir, Zihin Kuramı Becerilerinin öğrenimi gelişimin farklı dönemleriyle birlikte ilerleyerek devam eder )

ZİHİN OKUMANIN ÖNEMİ

Sosyal davranışı adlandırmada zihin okuma önemli yer tutar. Karşımızdaki kişinin daha sonraki davranışını yordamak, anlamak sosyal iletişimi düzenleyici bir etkiye sahip olacaktır.

Başarılı iletişimde zihin okumanın oynadığı önemli rollerden biri de konuşmacının dinleyenlerin bilgi ve gereksinimlerini gözlemlemesidir; konuşmacı dinleyicilerin ne bilip bilmediklerini ve hangi bilgiyi onlara vermesi gerektiğini değerlendirerek konuşmacının iletişim niyetini anlayabilmelerini sağlar. Zihin kuramı becerisine sahip olanlarda; empati kurma, iç görü sahibi olma, başkasının fikrini ikna ederek değiştirme, aldatma gibi birçok fonksiyonu da vardır. (Howlin, Baron-Cohen, Hadwin, 2016)

OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA ZİHİN KURAMI

Otizmi olan çocuklar tipik olarak zihin okuma konusunda belirgin bir gecikme sergilemekte ve bu alanda normal gelişim gösteren yaşıtlarının sergilediği beceri düzeyine hiçbir zaman yetişememektedirler (Hale ve Tager-Flusberg, 1999). Otizm spektrum bozukluğunda yer olan kişiler kendi davranışlarının diğerlerini etkilediğini ve diğer bir kişinin zihin durumunun sosyal ilişkiyi sürdürmek açısından önemini kavramakta zorlanmaktadırlar (Paxton, Estay, 2007) (akt. Atasoy, S., 2008)

Howlin ve arkadaşlarının yaptığı çalışmalar -her ne kadar normal gelişim gösterenleri yakalayamasa da- zihin okumanın otizmi olan çocuğa öğretilebileceği yönündedir. Bu konuda yapılmaya devam eden çalışmalarla her geçen gün öğretim teknikleri hakkındaki bilgiler artmaktadır.

Bir sonraki yazımız Zihin Kuramı denildiğinde akla ilk gelen değerlendirmelerden Sally-Ann Testi ile ilgili olacaktır.

Kaynakça:

• Atasoy, S., 2008, Yüksek Fonksiyonlu Otistik Çocuklarda Çeşitli Bilişsel Özellikler Arasındaki İlişkinin İncelenmesi,
• Girli, A., Sabırsız, S., 2011, Otizm Tanılı Çocuklara Uygulanan ‘Resimlerle Duyguların Öğretimi’ Programının Etkililiğinin İncelenmesi, Ankara Üniversitesi, Özel Eğitim Dergisi.
• Howlin, P., Baron-Cohen, S., Hadwin, J., 2016, Çev. Selin Atasoy, Otizmi Olan Çocuklara Zihin Okumayı Öğretmek, Nobel Yayınları, Ankara.
• Uylaş, E., 2015, Otizm Spektrum Bozukluğu Tanılı Çocuklar İçin Geliştirilen Zihin Okuma Becerileri Öğretimi Programının Etkililiğinin İncelenmesi

Yard. Doç. Dr. Alev Girli’nin OSB’li Çocuklarda Zihin Kuramı Eğitimi sonrası edinilenbilgiler üzerine derlenmiş bir yazıdır.

Faydalı Kaynaklar:

• Otizmi Olan Çocuklara Zihin Okumayı Öğretmek, Selin Atasoy, Nobel Akademik Yayıncılık, 2017