Oku bakayım: A-yı

Oku bakayım: A-yı

Barış Manço “Oku bakayım: A-YI” derken bize sıcacık bir çocuk şarkısıyla fonolojik farkındalığı ilk öğreten sanatçılardan biri olabilir. 80’lerin sonu 90’ların başında çocukluğunu yaşamış olan birçoğumuz daha ilkokula başlamadan bu şarkıyı severek söylüyorduk. Fonolojik farkındalığın eğitimdeki yeri o dönemde ne kadardı bilmek güç ancak Barış Manço bizleri bu şarkıyla seslerin oyununa götürüyor. Sözlere beraber bakalım:
A de bakayım; A,
bir de Y de; Y,
şimdi bir de; I
Oku bakayım; A-YI

Bir sözcüğün seslerine ayrılabildiğini, seslerin birleşerek bir sözcüğe dönüştüğünü, sözcüklerin hecelere bölünebildiğini bir şarkıda hem de eğlenceli bir şekilde bizlere gösterdi. Birçok çocuk şarkısını bizlere armağan ettiği için kendisine minnettarız.

Çocuklar için en iyi öğrenme biçimi kuşkusuz şarkılar ve oyunlardır. Bunu da en iyi anaokulu öğretmenlerimiz bilir.
Araştırmalar okuma yazma öğrenmeden önce çocuklara verilecek olan fonolojik farkındalık becerisinin anlayarak okumayı kolaylaştırdığını söylemektedir. Okul öncesinde dislektik olma ihtimali öngörülen çocuklarda bu konuda çalışma yapılması öğrenme sürecini kolaylaştıracaktır. Konu hakkındaki Konuşma Sesi Oyunları kitabımızda çocuklarınızla yapabileceğiniz aktiviteler yer almaktadır. Fonolojik farkındalığın gelişmesini sağlayan kutu oyunlarımız Dondurma Adası ve Sözcük Dedektifi ni okul öncesindeki tüm çocuklara öneriyoruz.

AuthorMukadder DuzyolPosted onYorum yapın

Okul öncesinde “Güçlerimizi Birleştirelim!”

Erken müdahaleyi mümkün kılan kişiler anne babalar olduğu kadar dikkatli ve bilgili okul öncesi öğretmenleridir. Anne babalar çocuklarının dil ve konuşma gelişimini okuduklarıyla, çevreden duyduklarıyla ya da çocuklarının iletişimini gözlemleyerek takip ederler. Araştırmalar bu konuda oldukça iyi birer gözlemci olduklarını göstermektedir. Ancak çocuğu ev ortamı dışında gören ve onunla günün büyük bir kısmını geçiren okul öncesi öğretmenlerinin de görüşleri oldukça büyük önem taşır.

Çocuk istekte bulunurken kendini ifade edebiliyor mu, arkadaşlarıyla oynarken anlaşılırlığı iletişimi ne kadar etkiliyor, ifade sırasında utanma ya da öfke ortaya çıkıyor mu… İşte tüm bunlara ve daha fazlasına şahit olanlar öğretmenlerimiz! Bu yazıda öğretmenler dil ve konuşma konusunda Ne zaman? Kimleri? Nereye? yönlendirmeli sorularına cevap arayacağız.

Dil ve Konuşma Terapistine Hangi Çocukları Yönlendirmeliyiz?

  • 3 yaşını doldurmuş ancak isteklerini hala işaretlerle ifade eden,
  • 4 yaşını doldurmuş, konuşarak iletişim kuran ancak hala anlaşılırlığı çok düşük olan,
  • 5 yaşını doldurmuş /l/ ve /r/ seslerini üretmekte zorluk çeken,
  • fonolojik farkındalık becerisinin düşük olduğu görülen,
  • 3-5 yaş aralığında dönem dönem kekemelik benzeri takılmaları olan,
  • iletişim kurduğu kişinin niyetini anlamakta, duyguları okumakta güçlük çeken,
  • göz temasından kaçınan, bedensel farkındalığı zayıf ve farklı dokulara karşı hassasiyeti olan çocukları dil ve konuşma terapistine yönlendirmek faydalı olacaktır.

Terapiste yönlendirmek her zaman çocuğun terapi almasını gerektirmeyebilir. Bazen aileye ve öğretmene verilen öneriler çocuğun ilerlemesine katkıda bulunur. Kimi zamansa öneriler yeterli olmaz terapiye başlayan çocuğun gelişmesini izleyen ve onu destekleyen ailesi kadar okul öncesi öğretmeni olacaktır.

Dil ve Konuşma Bozuklukları Derneği’nin web sitesinden tüm terapistleri görebilir, ailenin kendine uygun olan terapiste ulaşmasını sağlayabilirsiniz. (Dernek üyeleri bahsi geçen alanda lisans ya da yüksek lisans derecesiyle mezun olmuş kişilerdir)

Doğru ve erken yönlendirme sayesinde çocukların okula hazırlık süreci daha sağlıklı olacaktır. Okul Öncesi Öğretmenleri ve Dil ve Konuşma Terapistleri, “Güçlerimizi Birleştirelim!”

AuthorMukadder DuzyolPosted onYorum yapın

Kekemelik Hakkında Neler Biliyoruz?

İletişimde konuşmanın anlaşılırlığı kadar akıcılığı da önem taşır. Akıcılık konuşmanın belli bir devamlılık ve hızda sürdürülmesidir. Kekemelik konuşma akıcılığını olumsuz yönde etkileyen dil ve konuşma bozukluklarından biridir. Akıcılık bozulduğunda konuşmanın devamlılığı kesintiye uğrarken, çaba artar, konuşma hızında değişiklikler görülür. Kekemelik çoğunlukla 2-7 yaş arasında ortaya çıkar. Bu yaş aralığında dil gelişiminde de hızlı bir ilerleme olmasıyla birlikte çocuktaki takılmalar belirgin bir hal alabilir. Kekemeliğin görülme sıklığı erkeklerde 4 kat daha fazladır. 2-5 yaş aralığındaki çocukların %80’inde görülen kekemelik kendiliğinden geçer.

Konuşurken birçoğumuz ufak tefek dil sürçmeleri, takılmalar yaşarız. Arada bir yaşanan bu akıcısızlıklar konuşma içinde normal sayılır. Ancak bu takılmaların sürekli hale gelmesi ve iletişimin devamlılığına engel olması konuşmada bir güçlük olduğunu düşündürür.

Kekemelikte “ba-ba-ba-na bakar mısın?, ge-ge-geliyorum” örneklerindeki gibi hece tekrarları, “ssssu istiyorum, aaaaa-nne gel” gibi ses uzatmaları görülebilir. Kimi zaman ise konuşmaya başlamadan önce kas gerilimi o kadar artmıştır ki bloklarla beraber konuşmanın başlatılması güçleşir.

Tekrar, uzatma ve bloklara ek olarak birtakım ikincil davranışlar (göz kırpma, ayağı yere vurma), kimi sözcükleri sık kullanma (yani, şey, işte…), bazı sözcüklerden kaçınma gibi davranışlar da gözlemlenebilir. Konuşurken kekeleyen çocuk çevreden gördüğü tepkiye bağlı olarak kaygı, endişe, utanma gibi duygular da yaşayabilir.

Kekemeliğin nedeni hakkındaki bilimsel çalışmalar halen devam etmekte olup tek bir nedene bağlı olmadığı bilinmektedir. Genetik, nörofizyolojik ve çevresel etmenlerin bu konuda belirleyici olduğu görülmektedir.

Çevrenizde kekemelik ile başa çıkmaya çalışan bir çocuk varsa aşağıdaki ipuçlarına dikkat ederek onun iletişim kurmasını kolaylaştırabilirsiniz.

  • Çocuğun söylemek istediği kelimeyi ya da cümleyi bitirmeye çalışmayın.
  • “Yavaşla”, “derin nefes al” , “acele etme” gibi öneriler vermekten kaçının.
  • Çocuk konuşurken göz temasını kesmeyin ve yüzünüzde kaygılı bir ifade olmamasına dikkat edin. Çocuğun nasıl söylediğinden çok, ne söylediğine odaklanın.
  • Kekeleyen bir çocukla konuşurken kendi konuşmanızı doğal bir biçimde yavaşlatın.
  • Yoğun takılmalar olduğunu gözlemlediğiniz günlerde çocuğun evet-hayır şeklinde kısa cevaplar verebileceği soruları tercih edin.
  • Çocuğa “neden böyle konuşuyorsun?”, “birini mi taklit ediyorsun” gibi sorular sormayın.
  • Çocuk konuşurken takıldığı zamanlarda “kekeleme”, “güzel konuş”, “heyecanlanma” gibi yorumlarda bulunmamaya dikkat edin.

Konuşurken sıklıkla tekrar, uzatma, blok gibi takılmalar yaşayan bir çocuğun uzman dil ve konuşma terapistinden değerlendirme alması, ailenin konu hakkında bilgilendirilmesi ilerleyen yıllarda kekemeliğin kalıcı olmaması adına iyi bir önlem olacaktır. Dil ve Konuşma Terapistleri Derneği bünyesinde bulunan tüm terapistlere; www.tdktd.org adresinden ulaşabilirsiniz.

Türkiye’de kekemelik ile ilgili kurulan ilk resmi derneğe www.kekemelerdernegi.com adresine tıklayarak ulaşabilirsiniz.

NOT: Bu yazıda okul öncesi grupta görülen kekemelik ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. Çocukluk, ergenlik ve yetişkinlik dönemindeki kişiler uzman eşliğinde terapi tekniklerini öğrenebilir, dil ve konuşma terapisinden fayda görebilirler.

 

Terapi sürecinde çocuklarla kullanılabilecek resimli kaynaklar:

AuthorMukadder DuzyolPosted onYorum yapın

Çocuklarda Eklerin Edinimi Hakkında

Çocuklar adlandırma (bebek, top, dede vb) yapmaya başladıktan sonra eylem (al, gel, otur vb) türünde sözcükleri kullanmaya başlarlar. Bir süre sonra ise bu isim ve eylemleri bir araya getirerek basit tümceler oluştururlar. Çocuk “anne gel, baba al, dede at …” gibi basit kalıplarla çoğunlukla sadece isteklerini ifade edebilir. Karmaşık anlatımlar yapmak için bu tür bir dil kullanımı onu sınırlar. Çünkü anlatımda ekler ve bağlaçlar eksiktir.

Anadili Türkçe olan çocuklarla yapılan çalışmalarda ilk kelimelerini söyleyen bir çocuğun eylem kullanımlarında –di’li geçmiş zaman ekini (bitti, gitti, düştü…vb) kullandığı görülmüştür. İsme gelen eklerden durum ekleri(-i, -e, -de), çoğul ekleri (-ler, -lar), iyelik ekleri (-m), tamlama eklerinin (-nın, -sı) 24 aylık oluncaya kadar kullanıldığı gözlemlenmiştir (Topbaş ve ark, 1996).

Ekleri kullanmadan konuşan 2 yaşında bir çocuk normal gelişim sınırlarında dolaşırken, 3 buçuk yaşını geçmiş bir çocuğun ek olmadan konuşması dil ve konuşma gelişiminde bir gerilik olduğunu düşündürür.

  • Anne park git (anne parka gidelim)
  • Abi okul git hayır (abi okula gitme /gitmesin)
  • Kız şapka uç (kızın şapkası uçtu)

Örneklerde de görüldüğü gibi anlatımların açıklığını sağlayan en büyük etkenlerden birisi ek kullanımıdır. Çocuk ekleri edindikten sonra anlatımları uzayacağı için bağlaç (çünkü, ama ..vb) kullanımına geçecektir. Bu da neden-sonuç, olumsuzluk, olay sıralama gibi daha üst seviyedeki dil becerilerine geçiş sağlamasını kolaylaştıracaktır.

Çocuğunuz 3 yaşını geçmiş olmasına rağmen hala ekleri kullanmıyor, sözcükleri yalın haliyle tercih ediyorsa mutlaka uzman bir dil ve konuşma terapistinden değerlendirme almanızı tavsiye ediyoruz. Türkiye’de dil ve konuşma terapistleri derneğine bağlı bulunan tüm uzmanlara www.dktd.org adresinden ulaşabilirsiniz.

İyelik/ Tamlama ekleri çalışma kartları için yayınlarımızı takip edebilirsiniz.

  • Nesi Var? (kutu oyunu) Mirket Yayınları, Ekim 2017
  • Nerede? (kutu oyunu) Mirket Yayınları, Mart 2018
  • Neyle? (kutu oyunu) Mirket Yayınları, Haziran 2018

 

AuthorMukadder DuzyolPosted onYorum yapın

Zihin Kuramı Hakkında

Yakın zamanda Sayın Yrd. Doç. Dr. Alev Girli’nin anlatımıyla İstanbul’da düzenlenen Otizm Spektrum Bozukluğunda Zihin Kuramı eğitimine katıldım. Kendisine bu eğitime gelip bilgilerini bizlerle paylaştığı için teşekkür ederek başlamak istiyorum. Zihin Kuramı hakkında öğrendiklerimin kısa bir özetini buradan paylaşacağım. Daha detaylı bilgi için yazının sonundaki kaynaklar kısmına göz atabilirsiniz.

ZİHİN KURAMI NEDİR?

“Zihin kuramı” başkalarının zihinsel durumlarından (düşünceler, inançlar, istekler ve niyetler vb) anlam çıkarma, bu bilgiyi onların ne söyleyeceklerini yorumlamada kullanabilme, nasıl davranacaklarını sezebilme ve bir sonra ne yapacaklarını tahmin edebilme becerisi olarak tanımlanır (Howlin, Baron-Cohen, Hadwin, 2016).

Normal gelişim gösteren çocuklar yaklaşık 18. ayda ‘istemek, sevmek’ gibi akli durum belirten sözcükleri kullanmaya ve istekleri hakkında konuşmaya başlamaktadırlar. İçsel durumların erken dönemde anlaşılmasının, akli durumların anlaşılmasını da sağladığı düşünülmektedir. Bu nedenle istekler ve duygularla ilgili akıl yürütmek, diğerlerinin akli durumlarını anlamak için destekleyici bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda zihin kuramı istekler ve duyguları anlamaktan, inançları anlamaya doğru bir gelişme göstermektedir (Wellman, Philips ve Rodriguez, 2000). Normal gelişim gösteren bireylerde zihin okumanın gelişimi bebeklikten itibaren ortaya çıkmakta ve yıllar ile birlikte ilerlemektedir (Hale ve Tager-Flusberg, 2005).

NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÇOCUKLARDA ZİHİN KURAMI

8-12 AY: Çocuğun gülümseme, dil çıkarma, şaşırma gibi ifadeleri kullanabilmesi.

12 AY: Çocuğun, gördüğü bir nesneyi yetişkine göstermesi veya önce bir nesneye sonra bir yetişkine bakması

12-15 AY:Çocuğun, yeni bir oyuncağa vereceği tepki için annesinin yüzündeki ipuçlarını kullanması

9 -18 AY:  -mış gibi yapma, ör. muzu telefon gibi kullanma

18 – 30 AY:  Sevmek, bilmek gibi akli durum sözcüklerini kullanma

24 AY: Birinci düzey (basit) görsel perspektif alma “diğer bir kişinin neyi görebileceğini çıkarsama becerisidir”. Bu beceri 2 yaştan itibaren gelişmeye başlar.

24 AY: “Görme bilmeye neden olur” prensibini anlamaya başlar. Örneğin; 3 yaşına gelen çocuklar, kabın içine bakanla sadece dokunan iki kişiden hangisinin kabın içinde ne olduğunu bilebileceğini kolaylıkla gösterebilirler.

36 AY: İkinci düzey görsel perspektif alma nesnelerin diğer kişiye nasıl göründüğü hakkında çıkarsama yapabilme becerisidir. Bu becerinin gelişmesi biraz daha zaman almaktadır. (karşılıklı otururken çocuğa dönük resmi diğer kişinin ters gördüğünü anlama)

3 YAŞ: Gerçekle düşünce arasında bağlantı kurma, yani düşünce ve gerçekten yapılan arasındaki farkı ayırabilme; fiziksel ve zihinsel durumların farklı olduğunu anlama gelişir.

3 YAŞ: Bilerek ya da bilmeden davranışlar arasındaki farkı ayırt etme niyetli/amaçlı ya da istemeden/kazara olarak yapılan davranışların aynı sonuçlanabileceğini fark edebilme gelişir.

3 YAŞ: Birlikte durumların duyguları nasıl etkileyebileceklerini öngörebilme ve 4 yaşla birlikte de bir kimsenin nasıl hissedeceğini öngörürken isteklerini ve inançlarını göz önünde bulundurabilme becerileri gelişmektedir.

(Bu yazıda sadece ilk 3 yaş gelişimi verilmiştir, Zihin Kuramı Becerilerinin öğrenimi gelişimin farklı dönemleriyle birlikte ilerleyerek devam eder )

ZİHİN OKUMANIN ÖNEMİ

Sosyal davranışı adlandırmada zihin okuma önemli yer tutar. Karşımızdaki kişinin daha sonraki davranışını yordamak, anlamak sosyal iletişimi düzenleyici bir etkiye sahip olacaktır.

Başarılı iletişimde zihin okumanın oynadığı önemli rollerden biri de konuşmacının dinleyenlerin bilgi ve gereksinimlerini gözlemlemesidir; konuşmacı dinleyicilerin ne bilip bilmediklerini ve hangi bilgiyi onlara vermesi gerektiğini değerlendirerek konuşmacının iletişim niyetini anlayabilmelerini sağlar. Zihin kuramı becerisine sahip olanlarda; empati kurma, iç görü sahibi olma, başkasının fikrini ikna ederek değiştirme, aldatma gibi birçok fonksiyonu da vardır. (Howlin, Baron-Cohen, Hadwin, 2016)

OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA ZİHİN KURAMI

Otizmi olan çocuklar tipik olarak zihin okuma konusunda belirgin bir gecikme sergilemekte ve bu alanda normal gelişim gösteren yaşıtlarının sergilediği beceri düzeyine hiçbir zaman yetişememektedirler (Hale ve Tager-Flusberg, 1999). Otizm spektrum bozukluğunda yer olan kişiler kendi davranışlarının diğerlerini etkilediğini ve diğer bir kişinin zihin durumunun sosyal ilişkiyi sürdürmek açısından önemini kavramakta zorlanmaktadırlar (Paxton, Estay, 2007) (akt. Atasoy, S., 2008)

Howlin ve arkadaşlarının yaptığı çalışmalar -her ne kadar normal gelişim gösterenleri yakalayamasa da- zihin okumanın otizmi olan çocuğa öğretilebileceği yönündedir. Bu konuda yapılmaya devam eden çalışmalarla her geçen gün öğretim teknikleri hakkındaki bilgiler artmaktadır.

Bir sonraki yazımız Zihin Kuramı denildiğinde akla ilk gelen değerlendirmelerden Sally-Ann Testi ile ilgili olacaktır.

Kaynakça:

  • Atasoy, S., 2008, Yüksek Fonksiyonlu Otistik Çocuklarda Çeşitli Bilişsel Özellikler Arasındaki İlişkinin İncelenmesi,
  • Girli, A., Sabırsız, S., 2011, Otizm Tanılı Çocuklara Uygulanan ‘Resimlerle Duyguların Öğretimi’ Programının Etkililiğinin İncelenmesi, Ankara Üniversitesi, Özel Eğitim Dergisi.
  • Howlin, P., Baron-Cohen, S., Hadwin, J., 2016, Çev. Selin Atasoy, Otizmi Olan Çocuklara Zihin Okumayı Öğretmek, Nobel Yayınları, Ankara.
  • Uylaş, E., 2015, Otizm Spektrum Bozukluğu Tanılı Çocuklar İçin Geliştirilen Zihin Okuma Becerileri Öğretimi Programının Etkililiğinin İncelenmesi

Yard. Doç. Dr. Alev Girli’nin OSB’li Çocuklarda Zihin Kuramı Eğitimi sonrası edinilenbilgiler üzerine derlenmiş bir yazıdır.

Faydalı Kaynaklar:

AuthorMukadder DuzyolPosted onYorum yapın