Fonolojik farkındalık becerisi okuma yazma becerilerini geliştirmek adına önem taşır. İyi düzeyde fonolojik farkındalık sahibi olan bir çocuk sesleri manipüle ederek (değiştirerek) kelimelerle oynayabilir. Örneğin kuş kelimesini seslerine ayırması istendiğinde k-u-ş diyerek tek tek sesleri çıkarabilir.
Fonolojik farkındalık;
- İki sözcüğün birbiriyle uyaklı/kafiyeli olup olmadığını bulma (ör. yastık-fıstık)
- Cümle içinde geçen sözcük sayısını belirleyebilme
- Sözcük içindeki hece sayısını belirleyebilme (ör. merdiven; 3 hece, bilgisayar; 4 hece….vb)
- Heceleri birleştirebilme (ör. /ma/ hecesi ve /yo/ hecesini birleştir; mayo)
- Heceleri atabilme (ör. karga kelimesinden /ga/ yı at; kar)
- Sözcük içinde geçen sesleri tanımlayabilme (ör. top kelimesinde hangi sesler var?; t-o-p)
- Sözcük içindeki sesleri atma/bir araya getirme (ör. masa sözcüğünün sonuna /l/ getir; masal, elmas kelimesinden /s/yi çıkar; elma)
gibi becerileri içerir.
FONOLOJİK FARKINDALIK NEDEN ÖNEMLİDİR?
Fonolojik farkındalık okuma becerisinin temelini oluşturduğu için önemlidir. Çocuklar kendilerine sesli okunan yazıları/hikayeleri dinleyerek, sonra kelimedeki sesleri fark ederek, sesleri kendileri üreterek, benzer kelimeleri bularak okumayı öğrenirler. Kelime oyunlarıyla birlikte çocuk kelime içindeki dizilimi(paterni) fark eder ve bu bilgiye ulaşması okumayı kolaylaştırır.
FONOLOJİK FARKINDALIK İLE İLGİLİ NE ZAMAN ÇALIŞILMALI?
Fonolojik farkındalık ile ilgili araştırmalara bakıldığında en erken 3 yaş grubu çocukların bu tip çalışmalar için uygun olduğu görülmüştür. Fonolojik farkındalık çalışmaları kolaydan zora doğru ilerler. Örneğin 3 yaşında bir çocuk kelimeyi hecelerine ayırmayı öğrenebilir ancak kelime içinde geçen sesleri tanıyıp tek tek söyleyebilmesi daha sonraki yaşlara ait bir beceridir.
Öğrenme güçlüğü olan birçok çocuğun fonolojik farkındalık becerisini edinmekte zorlandığı da görülmüştür. Okula hazırlık döneminde fonolojik farkındalık konusunda eksikliği olduğu fark edilen çocuklarla bu konunun çalışılması, ilköğretime başlamadan önce çocuğun kelimeler, cümleler ile ilgili dizilimi/düzeni oluşturmasına yardımcı olacaktır.
FONOLOJİK FARKINDALIK ÇALIŞMALARINI KİMLER YAPAR?
Ülkemizde fonolojik farkındalık çalışmaları daha çok okul öncesi öğretmenleri ve özel eğitim uzmanları tarafından kullanılmaktadır. Ancak son yıllarda Amerika ve Avrupa’da bulunan Dil ve Konuşma Terapistleri Dernekleri, konuşma sesi sistemini en yakından tanıyan grubun Dil ve Konuşma Terapistleri (DKT) olduğunu ve fonolojik farkındalık çalışmalarında DKT’lerin önemli rol oynadığını belirtmiştir. Bunun en önemli nedeni DKT’lerin konuşma sesinin üretimini, gelişimini (ör. /k/ sesinin hangi yaş aralığında üretildiği gibi ) harflerle seslerin ilişkisini ve fonolojik farkındalık basamaklarını bilmesidir.
DKT konuşma sesi bozuklukları (artikülasyon, fonolojik bozukluk) hakkında çalışırken fonolojik farkındalık çalışmalarına yer verebilir. Örn:
- /ka/ hecesiyle başlayan ya da biten sözcüklerin söylenmesi, çalışmalarda kullanılması,
- /p/ sesi kelimenin başında mı, sonunda mı, ortasında mı olduğunun oyunlarla fark ettirilmesi,
- sözcüklerin hecelenerek söylenmesinin kolaylaştırıcı etkisinin öğretilmesi gibi (mer-di-ven, bil-gi-sa-yar…vb)
NOT: Yukarıdaki örnekler herhangi bir sıra/yaş belirlemeden durumu genel olarak açıklaması açısından verilmiştir.
Kaynaklar
Rvachew, S., Grawburg, M., 2006, Correlates of Phonological Awareness in Preschoolers wit Speech Sound Disorders, JSL.
www.asha.org
Faydalı Olabilecek Yayınlar
- Çocuklar için Konuşma Sesi Oyunları, 2018, Mirket Yayınları
- Dondurma Adası, Kutu Oyunu 2019 Mirket Yayınları, Brainshop
